دکتر حيات بن عمر بوكراع، استاد دانشگاه تونس در نهمین وبینار از سی و پنجمین کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی، به بررسی ارتباط بین «جهاد» و «نبرد و درگیری فاقد ارزش معنوی» از منظر قرآن کریم و سنت پیامبر (ص) پرداخت و با طرح سوالی گفت: چگونه در یک رویداد می‌توان از یک نبرد و درگیری فاقد ارزش معنوی به یک پروژه تجاری سودمند با خداوند متعال یعنی همان «جهاد» رسید؟
وی ادامه داد: خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «در حقيقت خدا از مؤمنان جان و مالشان را به بهاى اينكه بهشت براى آنان باشد، خريده است. همان كسانى كه در راه خدا مى‌‌جنگند و مى‌‌كشند و كشته مىشوند. اين به عنوان وعده حقى در تورات و انجيل و قرآن بر عهده اوست و چه كسى از خدا به عهد خويش وفادارتر است؟ پس به خاطر معاملهاى كه با او كردهايد، شادمان باشيد». کسی که در معارف قرآن کریم تأمل کرده باشد به خوبی درخواهد یافت که اولین شرط جهاد در راه خداوند تبارک و تعالی، اقدام به خودسازی است.
بوكراع افزود: خودسازی در میان بشریت از اهمیت بسزایی برخوردار است. مقصودم از خودسازی به صورت دقیق خالص کردن نیت‌ها است. کما اینکه پیامبر اکرم (ص) در حدیثی می‌فرمایند: «ارزش اعمال به نیت‌هایی است که در پسِ آن‌ها نهفته‌اند». این حدیث روایت‌شده توسط پیامبر (ص) جزئی از اصول دین محسوب می‌شود. خود پیامبر اکرم (ص) از این ویژگی یعنی اخلاص در نیت برخوردار بوده‌اند. بنابراین، واضح است که جهاد یک فریضه در دین اسلام به شمار می‌رود؛ فریضه‌ای که نباید نیتی غیر از تقرب به درگاه خداوند در انجام آن وجود داشته باشد.
وی اظهار کرد: روایت شده است که فردی به رسول خدا (ص) گفت: «وضعیت کسی که می‌خواهد جهاد کند اما در عین حال، پاداشی از دنیا نیز طلب می‌کند، چگونه است؟ پیامبر اکرم (ص) نیز با قاطعیت کامل پاسخ دادند: «او هیچ اجر، پاداش و ثوابی ندارد». این فرد سؤال خود را 3 مرتبه تکرار کرد، اما پیامبر اکرم (ص) در هر مرتبه با قاطعیت پاسخ دادند: «او هیچ اجر، پاداش و ثوابی ندارد». خودسازی انسان به وسیله اخلاص در چارچوب منظومه‌ای از ارزش‌های اخلاقی جامع و فراگیر قرار دارد.
استاد دانشگاه تونس ادامه داد: به عنوان مثال، از جمله این ارزش‌های اخلاقی «امر به معروف و نهی از منکر» است. خداوند تبارک و تعالی در قرآن کریم می‌فرماید: «شما بهترین امتی هستید که برای اصلاح جوامع انسانی پدیدار شده‌اید، به کار شایسته و پسندیده فرمان می‌دهید و از کار ناپسند و زشت بازمی‌دارید». خداوند متعال همچنین در جای دیگری از قرآن کریم نیز فرموده است:«در نيكوكارى و پرهيزگارى با يكديگر همكارى كنيد و در گناه و تعدى دستيار هم نشويد و از خدا پروا كنيد». بنابراین، اصول ارزشمندی نظیر «امر به معروف و نهی از منکر» بسیار حائز اهمیت هستند.
بوكراع گفت: افزون بر این، «دستور دادن به دادگری و نیکوکاری» نیز موضوع مهمی است. در همین ارتباط، در قرآن کریم آمده است: «خدا شما را به دادگرى و نيكوكارى و بخشش به خويشاوندان فرمان مىدهد و از كار زشت و ناپسند باز می‌دارد». آیاتی که در قرآن کریم از خودسازی انسان سخن می‌گویند، بسیار هستند.
وی سپس به اصل خودسازی و «جهاد مسلحانه» پرداخت و گفت:در خصوص مفهوم جهاد باید بگویم که خداوند متعال این مفهوم را 19 مرتبه در جای جای قرآن کریم مطرح کرده است. این نشان می‌دهد که جهاد، معانی و مفاهیم متعددی دارد. خداوند متعال در قرآن کریم فرموده است: «از کافران اطاعت مکن و به وسیله آن [قرآن] با آنان جهاد بزرگی کن». خداوند همچنین فرموده است: «و در راه خدا چنانكه حق جهاد در راه اوست، جهاد كنيد». واقعیت این است که مقوله جهاد به مرور زمان معانی و مفاهیم بسیاری پیدا کرد تا اینکه به معنا و مفهوم «دفاع مسلحانه» رسید. اما به هر حال باید گفت که غلبه بر هوای نفس، گام اول جهاد در راه خدا محسوب می‌شود. کسی که نتواند بر هوای نفس خود غلبه کند، نخواهد توانست به جایگاه جهاد حقیقی برسد».
بوكراع در خصوص تفاوت «جهاد در راه خدا» با «درگیری و نبردِ فاقد مفهومِ دینی» گفت: قرآن کریم بر قداست زندگی انسان تأکید کرده است. در قرآن کریم، خداوند متعال می‌فرماید: «هيچ مؤمنی مجاز نيست که مؤمنی را به قتل برساند، مگر اينکه اين کار از روی خطا و اشتباه از او سر زند». افزون بر این، خداوند متعال در قرآن کریم فرموده است: «بر بنی اسرائیل مقرّر داشتیم که هر کس، انسانی را بدون ارتکاب قتل یا فساد در روی زمین به قتل برساند، چنان است که گویی همه انسان‌ها را کشته و هر کس انسانی را از مرگ رهایی بخشد، چنان است که گویی همه مردم را زنده کرده است». اسلام هیچگاه دستور درگیری مؤمن با برادر مؤمن خود را صادر نکرده است، مگر اینکه ضرورتی اقتضا کند. اگر ضرورت اقتضا کند، آنگاه جهاد در راه خدا واجب می‌شود.
وی افزود: در همین ارتباط، پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «قسم به آنکه جانم در دست اوست، دوست داشتم در راه خدا کشته و سپس زنده شوم، کشته و سپس زنده شوم و کشته و سپس زنده شوم». در همین حال، پیامبر اکرم (ص) در جایی دیگر می‌فرمایند: «ای مردم، آرزوی مواجه شدن و روبه رو گشتن با دشمن را نداشته باشید و از خداوند، عافیت، سلامتی و آرامش را درخواست نمایید. ولی وقتی با آنان روبه رو شدید، صبر و پایداری پیشه نمایید و بدانید که بهشت در زیر سایه شمشیرها به دست می‌آید».
استاد دانشگاه تونس اظهار داشت: بر این اساس، ما معتقدیم که اسلام یک دین ربانی است که توسط پیامبر خاتم (ص) به جامعه بشریت ابلاغ شده است. این دین مبتنی بر عقلانیت و واقع‌گرایی است. به همین دلیل، اسلام برای حل و فصل تمامی مسائل مربوط به بشریت راه حل عاقلانه و واقعگرایانه دارد. در خصوص مسئله جهاد نیز همینطور است. البته اسلام پیش از هرگونه نبرد و رویارویی، مسلمانان را به صلح دعوت می‌کند. در همین راستا، خداوند در قرآن کریم فرموده است: «واگر دو طايفه از مؤمنان با هم بجنگند، ميان آن دو را اصلاح کنید و اگر باز هم يكى از آن دو بر ديگرى تعدى كرد، با تعدی‌کننده بجنگيد تا به فرمان خدا بازگردد. پس اگر به فرمان خدا بازگشت، عادلانه ميان آن‌ها سازش ایجاد کنید و با عدالت رفتار کنید که خداوند دادگران را دوست می‌دارد».
وی افزود: پیامبر اکرم (ص) به منظور به ارمغان آوردن صلح و امنیت برای مسلمانان، توافقنامه‌ها و معاهداتی را به امضا رساندند. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «و اگر دشمنان به صلح گرایش پیدا کردند، تو نیز به سمت آن متمایل شو و بر خدا توكل كن كه يقيناً او شنوا و داناست». برای کسی که تاریخ اسلام و انسانیت را دنبال کرده است، سیره پیامبر اکرم (ص) اصلا عجیب نیست. در سیره پیامبر اکرم (ص) ما می‌بینیم که جهاد زمینه‌ای برای پاشیدن بذر تروریسم و خشونت‌گرایی نیست، بلکه راهکاری برای حمایت از ضعفا و مستضعفان است». خداوند متعال در قرآن کریم فرموده است: «براى شما چه سودى دارد که در راه خدا و در راه مردان و زنان و کودکانى که ناتوان شمرده شده و مورد ستم کفرپیشگان قرار گرفته‌اند، نمى‌جنگید؟ همانان که مى‌گویند: پروردگارا، ما را از این شهرى که مردمش ستمکارند بیرون بر و از جانب خودت براى ما سرپرستى بگمار و از نزد خویش براى ما یاورى مقرر دار».
استاد دانشگاه تونس خاطر نشان ساخت:تاریخ اسلام گواهی می‌دهد که پیامبر اکرم (ص) به تمامی عهدنامه‌ها و توافقنامه‌هایی که در مسیر فراهم کردن صلح و امنیت برای مسلمانان امضا کردند، پایبند ماندند. کسانی که تاریخ جنگ‌های پیامبر (ص) به ویژه در بدر، احد، احزاب و حنین را مرور کرده‌اند، به خوبی می‌دانند که این جنگ‌ها برای دفاع از خود و مقابله با هجوم دشمنان راه افتادند. گاهی نیز که مسلمانان بر اساس اطلاعات قبلی خود پیش‌بینی می‌کردند که دشمن، خود را برای جنگی سخت آماده می‌کند، پیشدستی می‌کردند و وارد نبرد با او میشدند.
وی با اشاره به اینکه، هیچ تناقضی میان دعوت به جهاد و دعوت به صلح وجود ندارد، گفت: ما در برخی متون دینی می‌بینیم که دعوت به جهاد لزوما دعوت به جنگ مسلحانه نیست، بلکه تنها دعوت به یک مسئله معنوی است؛ بدون اینکه انسان دست به سلاح ببرد. همچنین در مقوله جهاد، مسلمانان باید توجه داشته باشند که از موقعیت‌هایی که آن‌ها را در معرض متهم شدن قرار می‌دهد، بپرهیزند. خداوند متعال در قرآن کریم آورده است: «و اگر خداوند بعضی از مردم را به وسیله بعضی دیگر دفع نمی‌نمود، زمین تباه می‌شد اما خدا نسبت به اهل جهان صاحب کرم است». در قرآن کریم همچنین آمده است: «خداوند از کسانی که ایمان آورده‌اند، دفاع می‌کند. خداوند هیچ خیانتکار ناسپاسی را دوست ندارد».
بوکراع تصریح کرد: دعوت به جهاد تنها محدود و محصور در اسلام نیست، در دیگر ادیان نیز دعوت به جهاد دیده می‌شود. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «چه بسیار پیامبرانی که مردان الهی فراوانی به همراه آنان جنگ کردند! آن‌ها هیچگاه در برابر آنچه در راه خدا به آنان می‌رسید، سست و ناتوان نشدند و تن به تسلیم ندادند و خداوند استقامت‌کنندگان را دوست دارد». خداوند در جای دیگری از قرآن کریم فرموده است: «ای داود ما تو را خليفه و نماينده خود در زمين قرار داديم، در ميان مردم به حق داوری كن و از هوای نفس پيروی نکن كه تو را از راه خدا منحرف می‌سازد».
وی در ادامه به نقش نظام حاکم و رهبران حاکم در زمینه جهاد پرداخت و اظهار داشت: در این خصوص باید گفت که جهاد نمی‌تواند بُعد فردی داشته باشد. تصمیم به انجام جهاد یک تصمیم سیاسی است که حکومت‌ها و نظام‌های حاکم باید آن را اتخاذ کنند. قتل‌های وحشیانه و اقدام به ارتکاب جنایت موجب می‌شود تا عاملان آن سرنوشتی جز آتش جهنم نداشته باشند. مؤمن اجازه کشتن برادر مؤمن خود و دیگران را ندارد و به هیچ بهانه‌ای نمی‌تواند چنین کاری را انجام دهد. کما اینکه خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «هيچ مؤمنی مجاز نيست که مؤمنی را به قتل برساند، مگر اينکه اين کار از روی خطا و اشتباه از او سر زند».
استاد دانشگاه تونس بر مسئولیت نظام و حکومت حاکم در اعلام جهاد تأکید کرد و گفت: تک‌روی در راه انداختن جنگ خارج از چارچوب نظام و حکومت حاکم چیزی جز جنایت و فرقه‌گرایی نیست، کسی که چنین کاری می‌کند، خود را در آتش جهنم گرفتار کرده است. بنابراین، جنگیدن در راه خداوند یک مسئولیت دسته‌جمعی است. نظام‌ها و حکومت‌ها مسئولیت دارند تا در برابر فتواهایی که برای جهاد زنان، مردان، جوانان و ... صادر می‌شود، بایستند؛ فتواهایی که بعضا برخی شخصیت‌ها برای جهاد صادر می‌کنند فاقد وجاهت، علم و آگاهی و عقیده است.
وی گفت: گاهی با این سؤال مواجه می‌شوم که چرا جهاد در برخی اوقات در دایره خشونت‌گرایی قرار گرفته است. نگاهی به بررسی مفهوم جهاد در قرآن کریم نشان می‌دهد که جهاد صرفا یک اقدام دفاعی برای حمایت از ضعفا و مستضعفان است. خداوند متعال در قرآن کریم فرموده است: «به کسانی که جنگ بر آنان تحمیل گردیده اجازه جهاد داده شده است؛ چرا که مورد ستم قرار گرفته‌اند و خدا بر یاری آن‌ها تواناست».
استاد دانشگاه تونس در پایان با طرح سؤالاتی گفت: آیا ترک کردن جهاد در بُعد فردیِ آن، یکی از عوامل مهم تلاش قدرت‌های استعمارگر برای ظلم و ستم به کشورهای ضعیف و غارت ثروت‌های آن‌ها نیست؟ آیا تئوری‌پردازی‌های قدرت‌های استکباری، ادعاهای دروغین این قدرت‌ها و نیز به کارگیری حق وتو در بسیاری از مناسبتها، موجب ترویج ایدئولوژی تروریستی و رشد روزافزون پدیده افراطی گری نشده است؟ ظهور و بروز پدیده‌ای به نام داعش خود مثال آشکاری از ظلم و ستمی است که قدرت‌های استکباری علیه ملت‌های مسلمان روا داشته اند.
